Ocena kredytobiorców

Bez względu na rodzaj kredytobiorcy, jego ocena polega przede wszystkim na zbadaniu zdolności kredytowej. Najogólniej rzecz biorąc, Zdolność kredytowa oznacza zdolność do terminowego i kompletnego wypełnienia zobowiązań oraz warunków umowy kredytowej. Ocena nie jest związana jedynie z wartościowaniem ryzyka, lecz także z wcześniejszym wychwyceniem wszystkich elementów zagrożeń, ich skwantyfikowaniem oraz ustaleniem skali możliwej do zaakceptowania przez bank, a niekiedy także górnego pułapu zaangażowania wobec danego kredytobiorcy. W literaturze można spotkać zróżnicowane podejście interpretacyjne, dotyczące pojęcia, istoty i zakresu oceny zdolności kredytowej:

1. zdolność kredytową pod względem formalnoprawnym, tj. wiarygodność prawną kredytobiorcy,

2. zdolność kredytową pod względem merytorycznym (głównie ekonomicznym), tj. wiarygodność ekonomiczną kredytobiorcy.

Pierwsza kategoria oznacza zdolność klientów do podejmowania czynności prawnych, w tym do zawierania umów kredytowych. Klientami tymi są osoby fizyczne i prawne (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne oraz osoby, które w ramach pełnomocnictw swoich firm mogą przejmować prawa i obowiązki kredytobiorcy). Skrótowo ujmując – wiarygodność prawna oznacza zdolność prawną do wejścia w stosunki umowne z bankiem.

Zdolność kredytowa pod względem merytorycznym, a więc wiarygodność ekonomiczna kredytobiorcy, jest natomiast pojęciem bardziej złożonym, zawiera bowiem dwa podstawowe aspekty oceny:

• personalny,

• ekonomiczny.

Na ocenę wiarygodności ekonomicznej z personalnego punktu widzenia składa się badanie elementów determinujących zaufanie do osoby kredytobiorcy: charakter, stan rodzinny, stan majątkowy (mieszkanie, samochód, grunt itp.), reputacja, kwalifikacje zawodowe, dotychczasowe doświadczenie (praktyka), zdolności menedżerskie. Zawiera się w niej także ocena etyczno-moralna, lojalność, solidność i odpowiedzialność osobista kredytobiorcy za interesy prowadzonej firmy.

Z kolei ekonomiczne aspekty oceny merytorycznej zdolności kredytowej (wiarygodności ekonomicznej) sprowadzają się do analizy zobiektywizowanych w większości elementów charakteryzujących dotychczasową i perspektywiczną sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy oraz jakość zabezpieczeń prawnych kredytu.¹

Należy tutaj podkreślić, iż w odniesieniu do kredytów konsumpcyjnych niewątpliwie dominuje aspekt personalny oceny merytorycznej, natomiast w obrębie kredytów na działalność gospodarczą przedsiębiorstw pierwszeństwo mają czysto ekonomiczne przesłanki merytorycznej oceny wiarygodności kredytowej.

Natomiast Robert Patterson wyjaśnia pojęcie zdolności kredytowej mniej formalnie, że podobnie jak sformułowanie „zdolność do żeglugi” oznacza, że statek może wypłynąć w morze, to powyższe ogólne pojęcie oznacza, że podmiot zasługuje na kredyt lub na zaufanie kredytodawcy. Różnica między zdolnością kredytową a zdolnością do spłaty polega na tym, że pierwsze pojęcie oznacza „chęć” zdolności kredytowej, drugie zaś finansową możliwość spłaty. Są to koncepcje podobne, ale nie jednakowe. Z formalnego punktu widzenia, zdolność do spłaty jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem posiadania zdolności kredytowej. ²

W toku swej bogatej praktyki banki komercyjne rozwiniętych krajów zachodnich wypracowały zróżnicowane metody oceny zdolności kredytowej. W bankowości anglosaskiej wykorzystuje się najczęściej tzw. 5C kredytobiorcy, tj. pięć kryteriów podlegających oszacowaniu podczas badania ryzyka kredytowego. Są to:

1. Charakter – charakter, osobowość kredytobiorcy,

2. capacity – zdolności menedżerskie,

3. collateral – zabezpieczenie spłaty kredytu,

4. capital – kapitał własny,

5. conditions – kondycja finansowa i ekonomiczne uwarunkowania działalności.

Jak widać, nie wyodrębnia się tu personalnych i ekonomicznych aspektów zdolności kredytowej, gdyż mają one równoznaczne znaczenie.³

Przy dokonywaniu analizy zdolności kredytowej banki muszą dysponować odpowiednimi danymi statystycznymi i wskaźnikami pozwalającymi na ocenę kredytobiorcy. W przypadku badania zdolności kredytowej osoby fizycznej konieczne jest zebranie danych, które zostają podzielone na osobiste i gospodarcze. Większość potrzebnych danych jest zawartych we wniosku kredytowym.

Dane osobowe RODO

Dane osobiste kredytobiorcy obejmują następujące informacje:

• stan rodzinny (wiek, płeć, stan cywilny, liczba dzieci, konieczność opieki nad innymi osobami),

• sytuacja mieszkaniowa (adres, czas zamieszkania, posiadanie telefonu),

• zatrudnienie (zawód, pracodawca, czas zatrudnienia),

• ocena wyglądu dokonana przez pracownika bankowego (ubiór, sposób wyrażania się, zachowanie, powierzchowność, czystość).

Dane o sytuacji majątkowej kredytobiorcy obejmują informacje o jego:

• majątku (dom, auto, oszczędności),

• dochodach (wysokość zarobków, inne dochody),

• stałych zobowiązaniach (czynsz, ubezpieczenie, alimenty itp.),

• zaciągniętych uprzednio kredytach,

• posiadanym zabezpieczeniu (kosztowności, papiery wartościowe, nieruchomości).

Opierając się na uzyskanych danych, można dokonać odpowiednich obliczeń, które ułatwiają podjęcie decyzji kredytowej. Informacje takie są analizowane przy metodzie „credit – scoring”, u podstaw której leży założenie, że istnieje powiązanie między odpowiednią cechą kredytobiorcy a stopniem ryzyka przy udzielaniu danego kredytu. Zależność ta jest kwantyfikowana na podstawie danych z lat ubiegłych o stopniu niewypłacalności poszczególnych kredytobiorców obarczonych odpowiednimi cechami.⁴

Natomiast analiza zdolności kredytowej przedsiębiorstwa, podobnie jak analiza zdolności kredytowej osoby fizycznej, musi dać odpowiedzi na pytania, które charakteryzują stosunki między bankiem a pożyczkobiorcą, a mianowicie:

• czy ryzyko kredytowe nie przekracza ustalonej, możliwej do przyjęcia wielkości,

• czy ryzyko to ma charakter długotrwały, tzn. czy będą dokonywane dalsze operacje na rzecz tego klienta,

• czy bank będzie miał do czynienia z klientem ekspansywnym, w którego rozwoju będzie mógł partycypować,

• czy bank będzie musiał się liczyć także z konkurencją innych banków.

Ocenę zdolności kredytowej należy uważać za czynność polegającą na przetworzeniu informacji. W związku z tym, że proces informacyjny trudno ciągle nazwać doskonałym (ze względu na nie zawsze właściwy dobór danych, a także ich prezentację), banki podejmują pewne czynności, żeby nie dopuścić do zbyt daleko idących nieścisłości. Do takich czynności można zaliczyć:

• korzystanie z wielu źródeł informacyjnych wzajemnie się kontrolujących,

• podział pracy przy dokonywaniu analizy i oceny klienta,

• wprowadzenie odpowiednich form analizy i przymus ich stosowania,

• regularną kontrolę sytuacji kredytobiorcy na podstawie aktualnych materiałów,

• nieregularną kontrolę wewnętrzną działania grup analizujących i oceniających, przeprowadzoną przez komórki kontroli.

Jak z tego wynika, badanie zdolności kredytowej nie jest jednorazową analizą i oceną przed udzieleniem kredytu, ale stale powtarzanym procesem, który realizują różne działy banku.

Przy dokonywaniu analizy zdolności kredytowej przedsiębiorstwa bank bierze pod uwagę następujące elementy:

• dotychczasową działalność kredytobiorcy,

• dane otrzymane od osób trzecich,

• wyniki bilansu rocznego kredytobiorcy.

W analizie zdolności kredytowej konieczna jest nie tylko ocena przeszłości na podstawie materiałów statystycznych, ale także analiza przyszłego rozwoju firmy, kształtowania się rynku, sytuacji danej branży.⁵

Do szeroko rozumianej oceny kredytobiorcy służy ocena kredytowa. Patterson definiuje ją jako skomputeryzowaną metodę wydawania decyzji kredytowych stosowaną przy kredytach konsumpcyjnych, portfelach kredytów dla małych przedsiębiorstw i kartach kredytowych, czyli kredytach występujących bardzo często, opiewających na niewielkie kwoty. Przy ocenie kredytowej wśród cech branych pod uwagę, które w idealnej sytuacji powinny być oparte na statystycznej analizie przeszłych doświadczeń kredytowych, można by wymienić na przykład:

• charakterystykę wnioskodawców (wiek, stan cywilny, przebieg pracy, własność mieszkania lub domu itp.),

• referencje od innych kredytodawców,

• czy wnioskodawca jest klientem naszego banku,

• wykorzystanie, czas spłaty, przeznaczenie i kwota poprzednich kredytów,

• dane dostarczone przez biuro informacji kredytowej, w tym klasyfikacja kredytowa, zapytania ze strony innych użytkowników biura, informacje negatywne,

• zdolność obsługi zadłużenia – stosunek dochodów gospodarstwa domowego do wysokości zadłużenia.

Pozytywna lub negatywna decyzja kredytowa wydawana jest na podstawie przewidywanego prawdopodobieństwa wywiązania się wnioskodawcy ze spłat. Jest to proces nazywany mianem „screeningu”. Ocena kredytowa opiera się na tych samych zasadach, za pomocą których klasyfikuje się zachowanie dowolnej grupy konsumentów – wyłania się najlepszych i najgorszych.⁶

Ocena kredytowa niesie ze sobą wiele zalet dla kredytodawców, które pozwalają im podjąć trafną decyzję. Zalety te przedstawia poniższa tabela.

Tabela 2. Zalety oceny kredytowej

zaleta	opis
Sposób świadczenia usługi	System oceny kredytowej jest szczególnie przydatny tam, gdzie nie istnieje bezpośredni kontakt z klientem, np. brak oddziałów; system dobrze działa przez internet;
Tempo podejmowania decyzji	Analiza kredytowa pomaga szybko podjąć decyzje oczywiste i łatwe (udzielić/odmówić kredytu) tak, by pracownicy mogli skoncentrować się na bardziej złożonych przypadkach;
koszt	Niewielkie kredyty są rozpatrywane łącznie, co byłoby zbyt kosztowne gdyby chciano zajmować się każdym z nich z osobna;
obiektywność	Ocena kredytowa opiera się na danych empirycznych w ujęciu statystycznym (wyszukiwanie przewidywalnych schematów za pomocą techniki analizy dyskryminacyjnej), co pozwala uniknąć subiektywizmu;
kontrola	Ryzyko można zmierzyć metodami statystycznymi i ustalić jego poziom stosując metodę równoważenia ryzyka i dochodu; pozwala to optymalizować jakość portfela;
Możliwość przeprowadzania symulacji	Symulacja wyników portfela kredytowego pozwala przeanalizować, na ile zmiana kredytobiorcy lub warunków umowy może wpłynąć na zyskowność portfela i ogólną kwotę kredytów.

Źródło: Kompendium terminów bankowych po polsku i po angielsku, R. Patterson, Fundacja Rozwoju rachunkowości w Polsce, Warszawa 2002, str.264

Do dokonania prawidłowej oceny zdolności kredytowej potrzebne są nie tylko wyczerpujące informacje o kredytobiorcy, ale także konkretne umiejętności analityka kredytowego, które można zdefiniować jako zdolność bankowca do prawidłowej oceny ( Banker’s Judgement). Jest to intelektualna zdolność oceny możliwości i ryzyka w bankowości oraz unikania poważniejszych zaniedbań w zakresie dyscypliny, dokładności i pewności siebie. Mimo, że trudno byłoby wskazać, na czym polega zdolność prawidłowej oceny u dobrego bankowca, można jednak wyróżnić jego pewne cechy charakteru, takie jak:

• swobodne posługiwanie się i „manipulowanie” liczbami,

• ciekawość, dyscyplina analityczna i zmysł ekonomiczny (w tym intuicja),

• konserwatywne, a nawet ostrożne podejście do ryzyka i realny osąd natury ludzkiej,

• nieustępliwość i odporność na stresy związane z obrotem pieniężnym,

• etyka, dzięki której jest on szczególnie uczulony na dotrzymywanie złożonych obietnic i nie zawodzi zaufania klientów.

Chociaż tak opisana zdolność prawidłowej oceny jest potrzeba bankowcowi do prawidłowego wykonywania swojej funkcji, w obecnym, szybko zmieniającym się świecie konieczne jest posiadanie dodatkowo pierwiastka twórczego.⁷

Trafne tu będą słowa Waltera Bagehot, które pomimo upłynięcia ponad stu dwudziestu lat, nie utraciły odrobiny prawdziwości:

„Każdy, kto jest rozważny, umie liczyć i jest obdarzony zdrowym rozsądkiem, łatwo może zostać dobrym bankierem. Sposobów na bezpieczne pożyczanie pieniędzy nie ma wiele i osoba obdarzona jasnym umysłem, spokojem i pracowitością wkrótce wyuczy się wszystkich potrzebnych rzeczy”.

Walter Bagehot, Lombard Street, 1873

Oprócz cech potencjalnego kredytobiorcy, przed udzieleniem kredytu bank powinien również zbadać celowość i realność zamierzeń, na które zaciągnięty jest kredyt. Odnosi się to do wszystkich klientów, niezależnie od ich charakteru i przeznaczenia kredytu. Szczególnie ważne jest to w przypadku kredytów inwestycyjnych, w tym przeznaczonych na budowę mieszkania oraz na działalność gospodarczą. Badanie to ma ocenić realność i wiarygodność dokonanych przewidywań i kalkulacji, dotyczących najbliższego okresu czy też danego konkretnego zamierzenia. Podstawą dokonania takich ocen jest analiza mocnych i słabych stron klienta, która wskaże na dotychczas występujące elementy pozwalające na osiągnięcie

sukcesu lub mogące stać się powodem niepowodzenia. Z jednej strony są to uwarunkowania

wewnętrzne kredytobiorcy, z drugiej wskazania, w jakich sprawach konieczne jest podejmowanie specjalnych wysiłków w celu ograniczenia skutków dotychczasowych słabości. Ważne jest także badanie bezpośredniego i globalnego wpływu otoczenia. Ocena określa, czy i w jaki sposób nasz klient będzie w stanie poradzić sobie z rywalizacją innych osób i podmiotach o podobnych cechach i umiejętnościach. Odnosi się to do sytuacji już istniejących i przyszłych. Pierwsze mówią o możliwościach wynikających z już istniejących uwarunkowań, drugie będą wyznaczały szanse w okresie kredytowym i później.

W ocenie klienta należy także brać pod uwagę istniejące i przyszłe warunki ogólne, wyznaczające jego działalność i możliwości finansowe, tzn. ogólne warunki wzrostu dobrobytu społeczeństwa, trendy rozwoju gospodarczego, przemiany gospodarcze i społeczne, przyszłą politykę państwa w obszarze nas interesującym oraz jej konsekwencje w zmianach systemu prawnego, a także uwarunkowania przyrodnicze, demograficzne, kulturowe, z jednej strony wyznaczające możliwości i bariery czy też ograniczenia, z drugiej zaś stwarzające ryzyko o niewiadomym stopniu intensywności bądź prawdopodobieństwie wystąpienia.⁸

Należy wziąć również pod uwagę, że metody badania i oceny zdolności kredytowej klientów muszą być dostosowane do określonych typów klientów i rodzaju kredytów. Biorąc pod uwagę to rozróżnienie, należy stosować odmienny warsztat i zestaw elementów. W odniesieniu do osób fizycznych, wymaganie dotyczą stosunkowo małego zakresu danych i względnie prostych metod. Podstawowe znaczenie mają wielkość dochodów i ich stabilność co najmniej w okresie kredytowym, posiadany majątek i zadłużenie. Niebagatelne znaczenie ma także prawne zabezpieczenie kredytu, zwłaszcza przy podejmowaniu decyzji kredytowej dotyczącej dużej kwoty.

W przypadku udzielania kredytu mieszkaniowego, który z reguły jest wieloletni i wysoki, dodatkowego znaczenia nabierają przede wszystkim wkład własny, zabezpieczenia oraz zapewnienie przeznaczenia środków na cel mieszkaniowy, na który kredyt ma być udzielony.

Zdecydowanie bardziej rozbudowane są sposoby oceny wniosków kredytowych klientów prowadzących działalność gospodarczą. W tym wypadku ocena kredytobiorcy jest znacznie rozbudowana ze względu na duże ryzyko banku udzielającego takich kredytów. Należy wziąć pod uwagę najważniejsze zagrożenia dla pełnej realizacji umowy kredytowej. należą do nich:

• kredytobiorca, w tym jego umiejętności i rzetelność,

• przedmiot kredytowania, czyli działalność powstająca w wyniku użycia środków kredytowych,

• otoczenie oddziałujące na dotychczasową i przyszłą działalność kredytobiorcy, zarówno sektorowe (branżowe, konkurencyjne), jak i globalne – o czym już była mowa poprzednio,

• jakość portfela kredytowego, będąca w pierwszej kolejności pochodną oceny zdolności kredytowej podmiotów, w tym przede wszystkim w okresie kredytowania, oraz związanych z tym wymagań banku dotyczących warunków umowy (np. zabezpieczeń prawnych, ale i wielu innych),

• zasady współpracy z klientem w okresie kredytowym i konsekwencja w ich przestrzeganiu,

• koncentracja portfela kredytowego, którą kształtują z jednej strony polityka banku, z drugiej zaś codzienna praktyka,

• przypadek losowy.

Przypisy: